Hapalochlaena lunulata, de blauwgeringde octopus: klein maar dodelijk

Wat vooraf ging
Van paddenstoelen en vrouwen wordt wel gezegd dat de mooiste het gevaarlijkst zijn. Dat gezegde zou net zo goed op kunnen gaan voor octopussen, want blauw geringde octopussen behoren tot de mooiste en kleurrijkste octopussoorten. Ik kreeg namelijk een paar foto’s van vrienden uit Australië over de blauw geringde octopus. Ongeveer een jaar geleden had ik ze, op verzoek,  foto’s van o.a. mijn aquarium gestuurd en ik meld altijd dat als ze wat voor mij hebben ik mij aanbevolen houd. Nu was er op de lokale TV een waarschuwing over de blauw geringde octopus omdat een vrouw tijdens duiken vlak aan de kust een heel jong exemplaar over haar hand liep lopen en dat op YouTube had gezet. Ze wist niet dat zelfs de bijt van zo’n klein exemplaar dodelijk is. Ook in het AD van 30 januari 2019 werd melding gemaakt van een video. Op de beelden is te zien hoe de man een kleine octopus in zijn hand houdt, maar hij beseft niet dat het om de blauw geringde octopus gaat, een van de dodelijkste dieren ter wereld. De voorlopig onbekende toerist zette de beelden op TikTok, een app om korte video’s te delen. “Wat een mooie octopus’’, schrijft hij bij de video. Hij weet echter niet dat hij de uiterst giftige blauw geringde octopus op zijn hand laat kruipen.

Ik kreeg dus heel veel foto’s en maakte er een verhaal over.

Onschuldig
Op het eerste gezicht ziet de blauw geringde octopus er volkomen onschuldig uit. Zijn psychedelische kleur maakt dat het meer schattig lijkt dan alarmerend. Maar laat je niet misleiden door zijn aaibare buitenkant: deze kleine octopus kan je doden. En snel ook. De blauw geringde octopus komt oorspronkelijk uit de Stille Oceaan en is te vinden op de zachte, zanderige bodem van ondiepe getijdenpoelen en koraalriffen. Als ze niet op zoek zijn naar voedsel of een partner, verbergen blauw geringde octopussen zich vaak in spleten, schelpen of puin. Als je ze buiten hun knusse schuilplaatsen aantreft is het gemakkelijk te zien hoe het dier aan zijn naam komt: wanneer het zich bedreigd voelt, verschijnen er felblauwe ringen over zijn hele lichaam als waarschuwingssignaal voor potentiële roofdieren. Hoewel alle octopussen (en ook inktvissen en sommige pijlinktvissen) giftig zijn, is de blauw geringde octopus een klasse apart. Zijn gif is 1.000 keer krachtiger dan cyanide en deze krachtpatser ter grootte van een golfbal heeft genoeg gif om 26 mensen binnen enkele minuten te doden. Het is geen verrassing dat hij wordt erkend als een van de gevaarlijkste dieren in de oceaan.

Een potentieel dodelijke stof
Blauw geringde octopussen produceren een krachtig neurotoxine, tetrodotoxine, een potentieel dodelijke stof die ook voorkomt in kogelvissen. (Tetrodotoxine ,TTX, is een sterk neurotoxine. De naam is afgeleid van de vissenorde die het vergif bij zich draagt, namelijk de Tetraodontiformes. Over het algemeen bevindt het TTX zich in de kogelvis en de blauw geringde octopus in verschillende organen. Voorbeelden zijn de huid, de lever en speekselklieren). Het gif wordt geproduceerd door symbiotische bacteriën in de speekselklieren van het dier en is giftiger dan dat van alle landzoogdieren. Het wordt vooral gebruikt bij de jacht: de octopus vangt krabben, garnalen en kleine vissen door met zijn bek door het exoskelet van zijn prooi te prikken en er het gif in te brengen. (Een exoskelet of uitwendig skelet is een omhulling, die dient ter bescherming van het lichaam van een organisme). Dan gebruikt hij zijn bek om vlees af te pikken terwijl zijn prooi hulpeloos verlamd blijft. Op het einde blijft enkel de taaie buitenste schil van zijn prooi over.

Flitsen en wetenschap
De octopus flitst gewoonlijk met zijn iriserende ringen als waarschuwingssignaal, waarbij elke flits ongeveer een derde van een seconde duurt. Om de theorie te testen of blauwgeringde octopussen hun eigen blauwe iris kunnen produceren, baadden de wetenschappers de octopusmonsters in een groot aantal chemicaliën waarvan bekend is dat ze chromatoforen (hoog ontwikkelde huidcellen, waarin telkens kleine pigmentkorrels zijn omsloten en maken kleurverandering mogelijk bij organismen) en iridoforen (kenmerken van huidkwaliteit) beïnvloeden. Geen van de gebruikte chemicaliën bleek het vermogen van de octopus om zijn blauwe ringen te produceren, aan te tasten. Na onderzoek werd ook vastgesteld dat de blauwe ringen (met name de iridoforen) verschoven naar het UV-uiteinde van het spectrum, wat een kenmerk is van uit meerdere lagen bestaande reflectoren. Men ontdekte ook dat de iridoforen mooi opgeborgen zitten in de gewijzigde huidplooien, een soort zakjes, die kunnen worden samengetrokken door de spieren die het centrum van elke ring met de rand verbinden. Wanneer de spieren dan ontspannen, trekken de spieren rond de rand van de ring samen, wat er dan weer voor zorgt dat het zakje opengaat en de iriserende flits zichtbaar wordt. De octopus kan dan de bruine chromatoforen aan weerszijden van zijn ring uitzetten om het contrast van zijn iriscentie te versterken. Nadat alle tests waren voltooid, werd vastgesteld dat het spiercontractiemechanisme de sleutel was tot het iriserende signaleringssucces van de blauw-geringde octopus. (Iridescentie is de eigenschap van een voorwerp om zich in verschillende kleuren te tonen, afhankelijk van de hoek en de polarisatie van het licht dat erop valt.)

Verspreiding en dieet
De grote blauwgeringde octopus is een bentisch dier dat een solitaire levenswijze heeft en wijdverspreid is in de tropische en subtropische wateren van de Indo-Westelijke Stille Oceaan, van Sri Lanka tot de Filippijnen en van Australië tot Papoea Nieuw-Guinea, de Salomonseilanden en Vanuatu. (De bentische zone of het Bentaal is de biotoop in het onderste deel van een waterlichaam zoals een zee of meer. De bentische zone omvat zowel de laag boven de bodem als de laag net onder de bodem, tot en met de diepte waarop levende wezens voorkomen. Bentisch is afgeleid van het Griekse benthos, dat diepte van de zee betekent). Het dier geeft de voorkeur aan ondiepe wateren met een gemengde zeebodem (zoals puin, riffen en zanderige gebieden). Zoals voor alle octopussen geldt, leeft het in een hol en komt het er alleen uit om voedsel of een partner te zoeken. De ingang van het hol is bezaaid met resten van maaltijden (lege schelpen en krabbenschalen en poten) en is gemakkelijk te herkennen. Het dieet van de blauwgeringde octopus bestaat gewoonlijk uit kleine krabben en garnalen. Zij hebben ook de neiging om kleine gewonde vissen te vangen als zich de mogelijkheid voordoet. Het jachtgedrag bestaat uit het bespringen van de prooi, het grijpen met de armen, en het dan naar de mond trekken. Met de hoornige bek doorboort de octopus het taaie exoskelet van de krab of de garnaal, waarbij zijn gif vrijkomt. Het gif verlamt de spieren die nodig zijn voor de beweging, waardoor de prooi effectief wordt gedood.

Dodelijk, ook voor de mens
Het gif van de blauwgeringde octopus wordt echter niet door de octopus zelf geproduceerd maar door symbiotische bacteriën die in de speekselklieren van de octopus leven. Die bacteriën worden door de moeder op de jongen overgedragen – zelfs de eitjes bevatten al voldoende hoeveelheden gif om schadelijk te zijn. Zoals bij kegelschelpen bestaat het gif niet uit één stof maar is het een cocktail van verschillende vergiften die duidelijk soort-specifiek zijn. Het hoofdbestanddeel van de gif mix is tetrodoxine, een neuraal gif.

Octopussen van het geslacht Hapalochlaena hebben twee soorten gifklieren die hun speeksel doordrenken. Het ene wordt gebruikt om de opgejaagde schaaldieren te immobiliseren alvorens ze op te eten. Het tweede, tetrodotoxine, wordt gebruikt ter verdediging en wordt aangetroffen bij verscheidene andere zeedieren, zoals kogelvissen. Tetrodotoxine, ook TTX genoemd, wordt afgescheiden uit de achterste speekselklieren die met de bek zijn verbonden. De grote blauwgeringde octopus staat bekend als een van de giftigste zeedieren ter wereld. Voor de mens wordt de minimale dodelijke dosis tetrodotoxine geschat op ongeveer 10.000 MU, wat neerkomt op ongeveer 2 mg in kristalvorm. TTX ontleedt niet bij verhitting of koken en er is geen tegengif of antitoxine voor dit toxine bekend. Aangenomen wordt dat de TTX dient als jachtmiddel om prooien te verlammen en als verdedigingsmechanisme tegen andere roofdieren. Dit gif is een krachtig neurotoxine en een sterk verlammend middel. De beet is pijnloos voor de mens, maar de effecten kunnen elk ogenblik optreden tussen 15 en 30 minuten en soms tot vier uur, hoewel de snelheid waarmee de symptomen optreden verschilt van individu tot individu, waarbij kinderen gevoeliger zijn voor de giftige stoffen.

De eerste fase van de vergiftiging wordt gekenmerkt door paresthesie in het gezicht en de ledematen, en het slachtoffer voelt tintelingen en/of gevoelloosheid in het gezicht, op de tong, de lippen en andere lichaamsledematen. Het slachtoffer kan ook last krijgen van overmatig zweten, ernstige hoofdpijn in combinatie met duizeligheid, spraakstoornissen, hypersalivatie, matige emesis, bewegingsstoornissen, een gevoel van zwakte, cyanose aan de ledematen en lippen en petechiale bloedingen op het lichaam (een petechiaal is een kleine, 0,5-1 mm, rode of paarse puntvormige huidbloeding).

De tweede fase van de vergiftiging treedt gewoonlijk na acht uur op en omvat hypotensie en algemene spastische spierverlamming. De dood kan optreden tussen 20 minuten en 24 uur na het begin van de symptomen, meestal als gevolg van verlamming van het ademhalingsmechanisme. Gedurende elk van de fasen van vergiftiging is de bewustzijnstoestand van het slachtoffer onaangetast.

In totaal zijn er slechts drie slachtoffers gemeld, waarvan twee in Australië en één in Singapore. Het gevaar is in Australië niettemin zo aanwezig dat er in bepaalde streken speciale borden staan met de tekst “Gevaar – Blue Ring Octopus”. In feite is het niet goed bekend of alle soorten van het geslacht gevaarlijk zijn, aangezien tot dusver niet alle soorten zijn onderzocht en sommige soorten regelmatig door mensen worden gehanteerd zonder dat er slachtoffers bekend zijn.

Met een grootte van ongeveer 5 centimeter behoort deze octopus tot de grotere exemplaren van het genus. Hapalochlaena lunulata komt voor in het westelijk deel van de Stille Oceaan tussen de Filippijnen en Indonesië, en van Papoea-Nieuw-Guinea tot Vanuatu. Hier bewoont de soort koraalriffen en jaagt op schaaldieren en kleinere weekdieren. In opgewonden toestand ziet het lichaam van de octopus er gelig uit met helderblauwe ringen met een zwarte wazige rand. Aangezien de octopussen soms bewust van kleur veranderen, maakt dat een beschrijving wat moeilijker. In een poging zich voort te planten, klimt het mannetje op het vrouwtje en laat zich een eindje dragen, terwijl hij probeert zijn hectocotylus in haar palliale holte te brengen. Dat blijkt een verstandige strategie te zijn, want het is heel goed mogelijk dat zij zich bedenkt en hem probeert op te eten.

De Zuidelijke blauwstreepoctopus is een bewoner van rotsachtige riffen en kusten, die bij eb ook kan worden aangetroffen in getijdenpoelen. Er is één bewezen slachtoffer door deze soort in Sydney. Dat komt mogelijk doordat deze octopussoort zich vaker ophoudt aan de kust dan andere soorten.

Hapalochlaena maculosa (Zuidelijke Blauwe Ringoctopus).

Deze octopussoort heeft een vergelijkbare grootte als de eerder beschreven soort. In plaats van een streepkleuring heeft hij een ringkleuring met kleine blauwe dikwandige ringen. Net als de blauwgestreepte octopus is dit een bewoner van kusten en riffen (tot een diepte van 45 meter). Op het strand verstoppen deze octopussen zich graag in rondslingerende blikjes. ‘s Nachts komen ze naar buiten om op krabben te jagen. De zuidelijke blauwgeringde octopus heeft een inktblaas zonder functie en kan dus geen inkt ter verdediging aanbrengen. Maar dat is misschien niet nodig, want de octopus heeft voldoende verdediging met zijn gif en waarschuwingskleur.