Met vissen naar de dierenarts?

Aquaristen vinden het fijn om vissen en planten te houden. En voor velen is het kweken met bepaalde soorten ook een belevenis. Worden ze echter geconfronteerd met ziekten, dan vinden ze dat veel minder leuk. En toch… ook vissen kunnen ziek worden.

Het is onmogelijk om van de hobbyist een specialist in visziekten te maken en dat is ook niet de bedoeling – trouwens, voor een dierenarts is het al een studie op zich, want bij de opleiding wordt er niet veel studiemateriaal over dit onderwerp gegeven.
We zijn al op de goede weg als de aquarist beseft dat preventie heel belangrijk is en dat hijzelf veel ellende kan voorkomen.
Als hij daarenboven nog kan inzien dat er een specialist voor hem klaarstaat, die hij vrijwillig kan raadplegen, dan is het maximum bereikt.

Visziekten: diagnose en voorkomen

Zoek eerst de oorzaak!
Een witte vlek op een vis is een symptoom, wat niet impliceert dat we ook de oorzaak kennen. Sommige aquaristen hebben de slechte gewoonte om dadelijk medicijnen uit te proberen. Vaak hebben ze die middelen verkregen op raad – of zelfs als een restant van andere aquariumliefhebbers. En als dat spul echt niet werkt, raadplegen ze uiteindelijk een dierenarts. Spijtig, want eigenlijk moeten ze net andersom te werk gaan. In de eerste plaats moeten ze zich afvragen wat er mis is, wat de oorzaak is. Daarna kan er een juiste behandeling worden gegeven.
Een voorbeeld
Een dikke buik kan veel verschillende oorzaken hebben. Hierna enkele mogelijkheden. * Voedsel met stekels – zoals bepaalde wormachtigen – kan een beschadiging van de maaguitgang veroorzaken. De maag kan dan niet meer geledigd worden en zet uit;
* Buikwaterzucht door een bacteriële besmetting;
* Zwelling door een worminfectie;
* Vocht in de darmen.
De oorzaken hiervan kunnen darmparasieten, wormen of andere infecties zijn. In het laatste geval zijn er ook andere symptomen waarneembaar.
In zeldzame gevallen is een cyste (een ingekapselde vochtblaas)de oorzaak.
* Vissen met kuit hebben eveneens een dikke buik, maar zijn – in tegenstelling tot genoemde aandoeningen – wel gezond.
Leer observeren
In het begin is een ziekte beter te behandelen dan in een gevorderd stadium. Daarom is de observatiekunst van de aquarist voor de dierenarts heel belangrijk. Iedere aquariumhouder zou moeten leren regelmatig naar de dieren in het aquarium te kijken. Zo wordt iets ongewoons als schuren of witte stipjes sneller opgemerkt en gaat er geen tijd verloren.

Oorzaken en ziektebeelden

Koi, Cyprinus carpio, met een grote zweer, veroorzaakt door een bacteriële infectie (Flexibacter columnaris)Stress maakt ziek
Door een opeenhoping van stressfactoren worden vissen – net als alle levende wezens – ziek.
Er zijn diverse situaties en mogelijkheden die stress kunnen veroorzaken.
* Een slechte waterkwaliteit (te veel nitriet of ammonium bijvoorbeeld);
* Een overbevolkt aquarium (te veel vissen of te weinig schuilplaatsen);
* Parasitaire aandoeningen (wormen, witte stip, bacteriën);
* Onvolwaardige voeding (vitaminegebrek, voedsel met zware metalen of bacteriën).
Tijdig ingrijpen
Het is heel belangrijk dat zo vroeg mogelijk in een ziekteproces wordt ingegrepen. Men doet het best om bij het opduiken van de eerste stressfactoren de stress weg te nemen. Wie de stressfactoren indijkt, zal ook heel wat minder kans hebben, dat de vissen ziek worden.
* Een overbevolkt aquarium moet rustiger worden gemaakt. Vissen hebben behoefte aan ruimte en schuilplaatsen;
* Wanneer de vissen eenzijdige voeding krijgen, zorg dan voor afwisseling;
* Worden de vissen overvoerd, verminder dan de hoeveelheid.
Het verloop
Een vis onder stress verzwakt. Aanvankelijk kan men uiterlijk nog niets waarnemen. Maar als de stress aanhoudt, zal de vis na een tijd bijvoorbeeld aan de kant van het aquarium blijven stilhangen of met toegeknepen vinnen gaan schommelen. Hij komt misschien niet meer eten of krijgt gewoon – doordat hij wordt verjaagd – geen kans meer om te eten. Iedere aquarist, die zoiets waarneemt, moet daaruit concluderen dat er iets misgaat. Als men dan nog een afwachtende houding aanneemt, zullen de echte symptomen niet lang meer op zich laten wachten. De vinnen kunnen gaan rafelen, er verschijnt een zweertje op de huid of de vis ademt wat sneller. Nu is het voor iedereen wel duidelijk, dat er een ziekte is.
Sommige aquaristen lopen dan dadelijk naar de medicijnkast voor een of ander geneesmiddel. Misschien helpt het, misschien ook niet. Als echter nog wat later de vissen vlak onder het wateroppervlak hangen en nog later beginnen dood te gaan, dan wordt het serieus en raakt men in paniek. Vanaf het doodgaan van de vissen kan het alleen nog maar bergafwaarts gaan. En in feite weet men nog steeds niet wat er mis is.
Quarantainebak
Zieke vissen horen, evenals nieuwe vissen, in een speciaal voor dat doel bestemd aquarium. Er zijn namelijk een heleboel ziekten die niet duidelijk zijn in het beginstadium, maar die zich pas na enige tijd uiten. Wanneer u deze vissen direct in het aquarium hebt ondergebracht, dreigt er gevaar voor heel het gezelschap. In een quarantainebak kunt u ook zonder gevaar medicijnen toedienen. Als u dat in een goed functionerend aquarium zou doen, bestaat er kans dat de bacteriepopulatie in het filter afsterft of dat bepaalde gevoelige vissen reageren op de medicatie. Daarom is een aparte bak geen overdreven luxe, maar kan u heel wat geld besparen. Het is een gouden regel om dode vissen zo snel mogelijk uit het aquarium te verwijderen. En natuurlijk horen zieke vissen overgebracht te worden naar een quarantainebak. Zo daalt de stress en wordt de kans op overdracht van besmettelijke ziekten beperkt.

Deze kieuw van een koi is vrijwel normaal. Op één plaats bevindt zich aan de basis van de secundaire lamellen een witte stip van Ichthyophtirius multifiliis.Ernstig veranderde kieuwen van een koi. Door een woekering van het bedekkend epitheel zijn de secundaire lamellen met elkaar verbonden en is het geheel zelfs met een dikke laag gewoekerde cellen bedekt.De voeding

Veel vissen hebben de gewoonte om naar de voorruit te zwemmen als u in de buurt komt. Sommige aquaristen menen dat de dieren hongerig zijn. Toch is dat niet altijd waar. Er zijn meer vissen overvoed, met als gevolg een vette lever, dan vissen die uitgehongerd zijn.
Overvoeding kan de dood veroorzaken. In de dierentuin krijgen vissen 2- à 3-maal per week eten. Jonge dieren moeten wel dagelijks en soms meermalen per dag worden gevoerd. Levend voedsel geven is prima, maar niet altijd gezond. Want zelfs daarmee kunt u problemen in huis halen.
* U kunt bijvoorbeeld de vissen vergiftigen als u steeds levend voer schept uit een sloot waar ook lozing van afvalstoffen gebeurt. Zware metalen, zoals lood, zink en dergelijke kunnen de vissennieren beschadigen.
* Krijgt jongbroed Artemia-naupliën die onvoldoende van de eischalen werden gescheiden, dan gaat het dood. De schalen verstoppen de darmen en de voedselpassage stagneert.
* Als vissen worden getransporteerd, moeten ze eerst vasten tot hun darm helemaal leeg is. Op die manier kunnen ze het transportwater niet erg bevuilen. Maar als ze daarna plots veel voer krijgen, overeten ze zich en sterven massaal. Daarom wordt in de groothandel de voedering langzaam opgebouwd.
*Als u zelf het voer bereidt – krachtvoer bijvoorbeeld – zijn er ook gevaren. Veelal wordt er dan (afval)vis gekocht, vermalen en vermengd met andere ingrediënten. Maar in dat visvlees kunnen wel kleine tuberculoseknobbeltjes zitten. Wanneer de vissen die verorberen, ook na invriezen van het voer, kan een tuberculoseuitbraak volgen. Als één van de besmette dieren dan sterft en niet uit het aquarium wordt verwijderd, kunnen er in de komende maanden meer vissen aan tuberculose sterven.
* Vitamine C-tekort. Vissen kunnen zelf geen vitamine C aanmaken, maar hebben deze stof wel nodig om te kunnen groeien. Een tekort aan vitamine C geeft kromme ruggen en slappe kieuwdeksels. Vissen die uitsluitend met droogvoer in leven worden gehouden, lopen ernstig risico van een tekort. Immers, droogvoer heeft een beperkte houdbaarheid. Bij de fabricage gaan door het droogproces al veel vitamines verloren. Want het voer wordt gedroogd over hete trommels. Als men vanaf het begin daarmee geen rekening houdt,is de kwaliteit reeds onvoldoende. Maar goed, stel dat er nog voldoende vitamines in zitten. Het voer gaat dan naar de groothandel en wordt na een tijdje bij de winkelier afgeleverd. Wanneer de omzet klein is, doet deze een actie. De aquarist koopt dus drie potjes voor de prijs van twee. Thuis blijft het voer nog lang op het aquarium staan. En dan verwachten we dat er nog vitamine in zou zitten! Let dus op de houdbaarheidsdatum, die op een goed merk voer zeker vermeld staat.

De waterkwaliteit

Zestig procent van de beginnende visziekten vindt een oorzaak in slechte waterkwaliteit. Aquariumwater is niet stabiel. Daarom is het regelmatig meten van pH en ammoniagehalte noodzakelijk. U kunt het water beter te vaak dan te weinig meten.
Ammonia komt in het water via de kieuwen en urine van de vissen en door de afbraak van voedsel en planten. In het biologisch filter wordt dat ammonia omgezet in het eveneens giftige nitriet en gaat later over in het minder giftige nitraat. Van nitraat kunnen de planten (en de algen) groeien. De omzetting van ammonia naar nitriet en nitraat gebeurt door bacteriën, die in het aquarium aanwezig zijn.
* Bij een ammoniavergiftiging schieten de vissen als gekken door het water en sterven plots.
Bij ammoniavergiftiging mogen de vissen dadelijk in totaal vers water worden overgebracht. Wanneer slechts een deel van het water wordt ververst, zijn er risico’s. Want als er te veel ammonia in het water zit, gekoppeld aan een lage pH, dan gaat die pH bij een gedeeltelijke waterverversing stijgen. Dan wordt ammonia omgezet in ammoniak, dat zeer giftig is en de dood van de vissen veroorzaakt.
In alle andere gevallen, zoals nitrietvergiftiging, volstaat een gedeeltelijke waterverversing.
* Nitrietvergiftiging: nitriet neemt net als koolmonoxide in het bloed de plaats van zuurstof in. Bij een nitrietvergiftiging hebben de vissen het benauwd en zoeken de zuurstofrijke plaatsen op. Ze troepen bijvoorbeeld samen bij de uitlaat van de pomp of de diffusor.
* Bij gasblaasjesziekte vinden we luchtblaasjes in de staartvin. Deze situatie berust op hetzelfde principe als de caissonziekte bij duikers. Meestal treedt deze aandoening op bij een nonchalante waterverversing. Leidingwater uit de boiler wordt onder druk geleverd en zit vol luchtbellen. Als nu koud water wordt gemengd met warm water, stijgt de temperatuur en vormt de aanwezige luchtbelletjes. Die belletjes of gasblaasjes kunnen in de bloedvaten terechtkomen. Zo’n luchtbel verstopt een bloedvat en laat geen bloed meer door. De regio achter de bel wordt niet meer voorzien van bloed en sterft af door zuurstoftekort. En zo ontstaat er vinrot. Bij jonge visjes gaat ook de zwemblaas stuk. In de natuur zien we een dergelijke toestand soms optreden bij algenbloei in water waarop de volle zon schijnt. Maar dat is zeldzaam.

Normale lever van een koi. De levercellen zijn normaal van grootte. Het ronde veldje paarsblauwe cellen is een dwars doorgesneden streng van de alvleesklier. De alvleesklier ligt gedeeltelijk in de lever. Riviergrondel, Gobio gobio. Als gevolg van oud voedsel zijn de levercellen vergroot en bleek gekleurd, doordat ze gevuld zijn geraakt met vet. Dit is een voorbeeld van de effecten van verkeerd voedsel.

Vergiftigingen

Als plots veel of alle vissen sterven, gaat het om een vergiftiging. Spijtig genoeg veroorzaken we de meeste vergiftigingen zelf.
* Niet goed uitgehard tweecomponentenschuim – dat vaak voor de achterwanden van aquaria wordt gebruikt – geeft in het water stoffen af die de vissennieren aantasten en enorm giftig zijn. We zien bij dergelijke vissen een vochtophoping rond de ogen. Er zijn ook blaren te zien aan de vinnen en er is schubbenruigheid. De schubben staan rechtop, als schuurpapier. Het lijkt of de vissen hun vocht niet meer kwijt kunnen.
* Een verkeerde dosering van medicijnen kan dodelijk zijn. Neguvon-vergiftiging komt bijvoorbeeld veel voor in vijvers. De vissen stikken en sterven met kieuwbloedingen en opengesperde bek. Houdt u zich daarom steeds aan de juiste dosis!
* Let ook op de nevenwerkingen van medicijnen; sommige vissoorten zijn er zeer gevoelig voor.

Onderzoekstechnieken

Een dierenarts kan een beroep doen op diverse technieken om vissen te onderzoeken, een diagnose te stellen en therapie voor te schrijven.
* bacteriologie, virologie, hematologie en serologie Bij infectieziekten, veroorzaakt door bacteriën of virussen kan een bacteriologisch of virologisch onderzoek uitsluitsel geven. En een ‘antibiogram’ leert ons welke antibiotica het best gebruikt kunnen worden. Bloed- of serumonderzoek kan ook nuttig zijn.
* sectie en histologie
Om visziekten aan te pakken moet een dierenarts over degelijk materiaal beschikken. Vaak is een pas gestorven*) dier nodig, samen met wat aquariumwater. Door onderzoek van het weefsel van de vis kunnen ziekten dan worden gedetermineerd.

Soms moet er inderdaad een dier worden opgeofferd om andere te redden. Maar dat is niet altijd nodig. Dure dieren, zoals discussen of koi, kunnen worden verdoofd en zo onderzocht. De kieuwen kunnen op eenvoudige wijze worden onderzocht. Met een 2 – 5 cc-spuit wordt wat vocht onder het kieuwdeksel weggezogen. Bij een koi knipt de dierenarts – zonder schade – een stukje weefsel onder het kieuwdeksel weg. Dat bloedt enkel een beetje en het gebeurt al of niet onder narcose (afhankelijk of de vis rustig is of niet). Het weggenomen weefsel wordt onderzocht en er hoeft geen vis te worden opgeofferd.
Bij een genarcotiseerde vis kunnen bovendien de kieuwdeksels worden geopend. De wormen bekijkt men met de stereomicroscoop. Zo ziet men bv. wormen zoals ze natuurlijk zitten. Bij een dode vis vallen de kieuwen immers plat.

Huidafkrabsel van een zwaar met witte stip Ichthyophthirius multifiliis besmette koi. Men ziet 5 ronde parasieten, elk met hun karakteristieke hoefijzervormige kern.Traumata

Traumata of verwondingen kunnen ook dodelijke gevolgen hebben.
* Als er in het aquarium onvoldoende schuilplaatsen zijn, zullen territoriumvormers gaan vechten met lichamelijke letsels als gevolg.
* Oogletsels: wanneer vissen in een plastic zak worden vervoerd, moeten de hoeken van deze zak afgerond zijn. U kunt ze bijvoorbeeld omhoog kleven. Bij het vervoer zwalpt het water. Daarom zullen de vissen zich proberen klem te zwemmen in een hoek. Als die hoek niet afgerond is, schuurt de plastic zak over het oog met beschadiging als gevolg. Het is dus belangrijk dat u tijdens het vervoer de zak aanpast en niet te snel rijdt.
Bij niet ernstige gevallen kan deze aandoening worden behandeld door de vissen in zo zuiver mogelijk water te plaatsen om infectie te voorkomen. Soms wordt ook wel 3 gram keukenzout per liter water toegevoegd. Daarmee beschermt men de slijmhuid en de vis kan er continu in zwemmen. Wordt het toch erger, dan komt er een antibioticum aan te pas, dat in het water wordt gedaan. En soms is zelfs een operatie de enige mogelijkheid. Als er niet wordt behandeld, komt er een putje in het oog en is het verloren.

Infectieziekten

Er zijn diverse soorten en de oorzaken kunnen o.a. bacterieel of viraal zijn. Een degelijk onderzoek geeft uitsluitsel en biedt meteen de mogelijkheid om een juiste therapie in te stellen.
Een randopmerking: er zijn ziekten die voor een aquarist ook niet ongevaarlijk zijn. Als uw aquarium besmet is met tuberkelbacillen, sterven de vissen niet tegelijk, maar met tussenpozen. Wanneer de aquarist in zo’n besmet aquarium gaat werken met gewonde handen, zal de wond misschien besmet raken en niet genezen. Dat wondje kan een lokaal tuberculosegranuloom worden.
Vertel daarom bij een moeilijk helende wond aan uw arts dat u aquarist bent en dat uw vissen misschien tuberculose hebben. Dat geldt zeker voor mensen die immuno-depressief zijn.

Grote parasieten

In de natuur zijn de overdrachtsrisico’s klein, omdat het verspreidingsoppervlak zo groot is. Daardoor wordt voor parasieten de kans om een nieuwe gastheer te vinden beperkt. In het aquarium is dat niet het geval. Daar leven veel vissen op een klein oppervlak en in een klein volume.
* Darmwormen nemen de vitamines weg en het jongbroed groeit niet. Onderzoek van één van de vissen is noodzakelijk. Daarbij wordt een dun schijfje van de darm gesneden en – na kleuring – onder de microscoop bekeken. Zo leert men de oorzaak kennen (histologie). Daarna kan een behandeling worden gegeven, ook aan de ouderdieren. Zo niet, dan wordt de ziekte steeds maar doorgegeven, ook door de jongen, die naar andere aquariumhouders verhuizen. Bij onderzoek van de uitwerpselen worden wormeneieren gevonden en kan men ook bepalen om welke soort het gaat.
* Wormstaar vertroebelt de vissenogen en komt alleen bij wildvangdieren voor. De wormen zitten tegen de lens aangekleefd. De vissen zien slecht, maar kunnen zich in het aquarium nog handhaven. Eendemosselen zijn bekend als een goed biologisch filter, maar zijn ook tussengastheer voor de tussenstadia van trematoden (wormsoort). Opgelet dus!
* Bepaalde lintwormsoorten, hebben een ingewikkelde cyclus en komen daarom vooral bij wildvangdieren voor. Ze kunnen echter in het aquarium komen door de vissen levende Cyclops te voeren. Deze voedseldiertjes zijn namelijk tussengastheer en in een goed draaiend biologisch filter kunnen wel kleine kreeftachtigen zoals Cyclops en Daphnia – leven. De witte uitwerpselen van de vissen bevatten eieren, die uitkomen en door Cyclops worden gegeten. Vanaf dan is de Cyclops besmet.
* Een vis met kieuwwormen is kortademig (let op: dit kenmerk komt ook voor als er te weinig zuurstof in het water zit), vertoont schuurgedrag, kan één kieuw dichthouden en met de andere klappen, heeft een soort hoestgedrag, net alsof de vis wat naar buiten wil stoten. Soms zien we ook slijmvorming tussen de kieuwdeksels. De kieuwen van een vis produceren slijm als reactie op een parasiet. Maar dat doen ze ook als het dier in te zuur of te basisch water zit. Zoek dus steeds de oorzaak op!
Een kieuwworm is vrij vissoortspecifiek. In een vijver bijvoorbeeld zullen de koi worden aangetast, terwijl de goudwinde ongedeerd blijft. Bij discussen zullen de daarbij gehuisveste Corydoras en neons niet worden aangetast. Kieuwwormen zijn hermafrodiet (tweeslachtig): er is geen koppel nodig om tot voortplanting over te gaan. Verder is er ook geen tussengastheer nodig. Uit een ei komt een trilhaarlarve, die een worm wordt. De parasiet plant zich zeer makkelijk in het aquarium voort. Wormeneieren komen overal terecht: op de planten, het hout, in het water en het filter.

Goudvis, Carassius auratus. De kieuwen zijn donkerrood en bedekt met slijm als gevolg van een zware infectie met de Trematode dactylogyrus.

U kunt kieuwwormen in het aquarium krijgen door een besmette vis aan te schaffen, planten of decoratiemateriaal met wormeneieren in het aquarium te brengen, het aquariumwater met trilhaarlarven van de kieuwworm in de bak te kieperen. Doe nooit het vervoerwater in uw aquarium! Laat de vissen acclimatiseren in de quarantainebak door er langzaam wat water bij te doen. Zet ze dan over in de quarantainebak en gooi het wenwater weg. Hierdoor voorkomt u ziekten. Als iemand zegt dat hij een bepaalde vissoort (na jaren aquariumhouden) niet in leven kan houden, betekent dat, dat er wellicht in het aquarium een worm zit, die een bepaalde vissoort aantast. Een bacterie daarentegen maakt geen soortonderscheid en tast de meeste vissen aan.
* Diepvriezen doodt karperluizen en andere schadelijke dieren. U bent dus safe wat betreft wormen, maar u blijft zitten met de zware metalen, gifstoffen, virussen en bacteriën.
* Medicijnen doden de wormen, maar niet de eieren. Daarom volstaat een eenmalige behandeling niet. De nieuwe generatie wormen moet telkens worden gedood vooraleer ze volwassen zijn en eieren hebben gelegd. De dosering is niet eenvormig. Bij sommige medicijnen speelt de pH, evenals de watertemperatuur. En bepaalde vissoorten hebben een andere dosering nodig. Wat voor de ene baat, schaadt de andere!

Narcose

Vissen kunnen om bepaalde redenen ook geopereerd worden. Daarvoor is uiteraard narcose nodig. De narcosevloeistof wordt over de vissenkieuwen gedruppeld en zorgt er voor dat de kieuwen openblijven. Het is belangrijk dat het dier in een natte handdoek wordt gewikkeld. Een vis kan perfect zuurstof opnemen in de lucht, zolang zijn kieuwen en slijmhuid maar nat blijven. In de lucht zit immers meer zuurstof dan in het water.
Een exemplaar van Dactylogyrus op de kieuw van een goudvis. Het puntige einde beweegt zich vrij. Met het verbrede gedeelte hecht de worm zich vast op de kieuw. De parasiet veroorzaakt irritatie en ontsteking die met slijmvorming gepaard gaat.Na de chirurgische ingreep mag de vis niet zomaar weer in het water worden geplaatst. Omdat de kieuwen vol narcosevloeistof zitten, kan hij niet wakker worden en zal alleen maar doodgaan. Daarom is het belangrijk dat na de tewaterlating de mond wordt opengehouden en de vis heen en weer wordt bewogen. Met die handeling komt er een verse waterstroom door de mondholte en wordt het narcoseproduct, dat zich in de kieuwen bevindt, geëlimineerd. Daarna kan de vis weer zelfstandig ademhalen.

En tot slot

Onthou dat preventieve maatregelen heel wat miserie kunnen voorkomen. Preventie betekent: leren kijken in het aquarium of er iets mis is en niet te veel goocheltrucjes toepassen! En als u ‘s avonds laat thuiskomt, naar het aquarium gaat kijken en vissen op de bodem ziet liggen, laat ze dan gerust slapen. U gaat toch ook naar bed!

Bron

Dank aan Luc Lambrechts, dierenarts met specialisatie vissen en reptielen, Wilrijk, België.