De synthetische spons is een populair biologisch filtermedium voor aquaria. Het is een tehuis voor een gemengde leefgemeenschap van micro-organismen, inclusief de belangrijke bacterieën die de giftige visuitwerpselen afbreken in minder schadelijke bestanddelen. De spons met zijn inwoners funcioneert als een klein ecosysteem dat met zorg behandeld moet worden om zijn belanrijke rol in het handhaven van de goede waterkwaliteit te bewaren.
De synthetische spons is relatief goedkoop materiaal, dat zorgt voor een groot oppervlak waar bacteriën op kunnen leven. De microflora bevat nitrificerende bacteriën, die giftige ammoniak transformeren in minder schadelijk nitraat. De voedzame en zuurstofrijke omgeving van de spons is ook aantrekkelijk voor andere typen micro-organismen, zoals protozoën, kleine wormen, algen, diatomeen en copepoëden. Letterlijk honderden verschillende soorten kunnen aanwezig zijn in een eenvoudige spons.
Het echte leven
Het ecosysteem van de spons is zowel complex als aan verandering onderhevig. Binnen in zijn donkere en labyrintachtige plooien leven ontelbare micro-organismen. Hier vindt het gevecht om te overleven plaats op een plek niet groter dan een speldeknop met heel kleine rovers, jagend op een nog kleinere prooi. Het is een micro-uitgave van de grote Afrikaanse savanne.
Groene algen komen vooral voor in een doorzichtig binnenfilter, waar licht kan toetreden. 
Af en toe zijn aan de spons klevende levende visseneitjes te vinden. Ze zijn dan van vrij leggende vissen, zoals veel karperachtigen.
Filterrijping
Een nieuwe spons, of een oude die is gesteriliseerd, moet een proces ondergaan van rijping, voordat hij als biologisch filter kan functioneren. Rijping houdt in dat de spons gekoloniseerd wordt door nitrificerende bacteriën. Deze zijn altijd in het aquarium aanwezig. De benodigde tijd varieert naar gelang de temperatuur en andere omstandigheden, maar neemt doorgaans vier weken of meer in beslag. Dit proces kan worden versneld door het enten van de spons met nitrificerende bacteriën. Deze ‘starters’ zijn in goede aquariumspeciaalzaken te koop.
Nieuw aquarium/nieuw filter
Rijping van een sponsfilter gaat samen met een geleidelijke verkleuring naar bruin. Van links naar rechts: een schone spons, een gedeeltelijk gerijpte en een volledig gerijpte. Het rijpingsproces kan alleen worden vastgesteld door ammoniak- en nitrietmetingen en niet door naar de kleur van de spons te kijken.Voorafgaand aan het rijpingsproces kunnen hoge niveaus van ammoniak en nitriet in het aquarium ontstaan en deze kunnen schadelijk zijn voor vissen en andere aquariumbewoners. Dit is een kritische fase. Het is belangrijk de niveaus van ammoniak en nitriet gedurende de filterrijping te volgen. Regelmatig water verversen helpt deze niveaus onder controle te houden. Het is niet nodig de spons gedurende de rijping schoon te maken. Schoonmaken zal er alleen maar voor zorgen, dat de bacteriepopulatie gereduceerd wordt. Dit zal het rijpingsproces vertragen. De filterrijping is gereed wanneer het ammoniak- en nitrietniveau op nul is gekomen.
Een vissenschub. Kleine schubben kunnen in het filter worden gezogen.
Beter dan verse koffie
De mengeling van levende sponsbewoners en organisch afval vormt de bruine drab die binnen de poriën van de spons ontstaat. Dit materiaal is vergelijkbaar met het slik van waterzuiveringsstations, maar dan zonder de vieze stank. Eigenlijk heeft een gerijpte filterspons best wel een prettige aardegeur en wat mij betreft kunt u de geur van vers gezette koffie vergeten; geef mij maar de geur van een rijpe filterspons.
Regelmatige schoonmaak
Gerijpte sponsfilters voelen slijmerig aan. Een regelmatige schoonmaak is nodig, omdat de spons verstopt kan raken. De regelmatige schoonmaak kan het best gebeuren door de spons uit te spoelen in een emmer met aquariumwater. Afspoelen onder de kraan is niet aan te raden, omdat de afwijkende watersamenstelling, onder andere het chloor in het water, de nitrificerende bateriën kan doden. Heet water, boven 37° à 43°, is ook fataal.
Filtersponzen en het uitbreken van ziektes
De ecologie van sponsfilters is gemakkelijk te beïnvloeden door bepaalde chemicaliën, inclusief vele geneesmiddelen tegen ziektes (sommige staan in een bijgevoegde lijst). Voordat je zulke chemicaliën toevoegt aan het aquarium, is het belangrijk het sponsfilter los te koppelen.
Een trilhaardiertje van nog geen 0,1 mm breed. Dergelijke Ciliata zijn talrijk in de poriën op het oppervlak van een gerijpte spons. Ze vangen voedsel- diertjes uit langs stromend water.Het biologische leven in de filterspons kan blijven bestaan door het aan te sluiten op een ander aquarium of een emmer met aquariumwater. Wees gewaarschuwd, ook de spons kan (tijdelijk) ziekmakende bacteriën meenemen. Wanneer u geneesmiddelen gebruikt die nitrificerende bacteriën kunnen doden, is het misschien verstandiger de spons te steriliseren in plaats van hem over te plaatsen naar een ander aquarium.
In het geval van bepaalde protozoaziektes kan de spons zelf helpen deze infecties te reduceren. Bijvoorbeeld het infectieuze stadium van witte stip kan door het filter geremd worden. Deze kunnen gevangen worden binnen de poriën van de spons. Onmogelijk om te ontsnappen en onmogelijk om een visgastheer te bereiken zullen deze protozoa binnen achttien tot achtenveertig uur sterven.
Vangnet voor vislarven en eitjes
Copepoden worden soms gevonden op het sponsoppervlak, waar zij waarschijnlijk leven van het organisch materiaal dat zich daar verzamelt.De elektrisch aangedreven sponsfilters kunnen een relatief sterke, zuigende werking hebben en dus veel vuil, visvoedsel, maar ook visbroed opnemen. Zelf heb ik eens waargenomen, dat mijn sponsfilter vislarven had opgezogen of dat de larven het donkere gedeelte zelf hadden opgezocht.
Sponsfilters kunnen ook een toevluchtsoord zijn voor kleine infectiehaarden. De eitjes van vissen die afzetten, kunnen ook het filter worden ingezogen. Het is dan ook zeker de moeite waard eens heel goed naar de filterspons te kijken met bijvoorbeeld een behorlijk vergrootglas. Misschien ziet u dan wel de glinsterende oogjes van visbroed. U staat dan voor de keus: of de filterspons laten zitten of het filter in een andere bak plaatsen om te proberen het jongbroed op te kweken. U zit dan wel zonder filter in de bak. Aan u de keuze.
Een lijst van de meest voorkomende ziektebestrijdingsmiddelen in aquaria en andere chemicaliën die van invloed kunnen zijn op het biologisch filteren, omdat zij nitrificerende bacteriën doden.
- Formaline
- Kaliumpermangaat
- Acriflavine
- Chloor
- Malachietgroen
- Methyleenblauw
- Gentiaalviolet
- Antibiotica (Sommige, maar niet allemaal. Penicilline en tetracyclines zijn onschuldig bij lage doseringen.)
- Kopersulfaat (Is onschuldig bij laag niveau van 0,25 ppm en lager.)
- Natriumthiosulfaat (Een chloorverwijderaar, is ook onschuldig.)
Onderzoek van water uit een gerijpt sponsfilter
Bent u in het bezit van een kleine microscoop, dan is er voor u een heel nieuwe wereld te ontdekken in een druppel filterwater. Wat u moet doen:
- Verwijder de spons uit het aquarium en leg een druppel water op het objectglaasje.
- Plaats een dekglaasje op de waterdruppel. Dit dekglaasje zorgt ervoor dat er geen water tegen de lens aan kan komen en dat de druppel minder verdampt. Water dat tussen de glaasjes uit loopt, kan eenvoudig worden verwijderd met een stukje vloeipapier.
- Gebruik de laagste instelling van uw objectief, normaal is dat 10x. U zult o.a. zien: kleine wormen, misschien copepoden en variëteiten van actief bewegende protozoa. Gebruik nu de 20x- en 40x-objectieven om de kleinere organismen te bestuderen. Als de microscoop voldoende kwaliteit en een 100x-objectief heeft, dan is het mogelijk bacteriën te ontdekken. Die lijken op heel kleine, rond draaiende puntjes. Sommige actief zwemmend, andere bewegingloos. U zult ze niet kunnen determineren, maar u zult waarschijnlijk o.a. Nitrosomonas en Nitrobacter zien.
